O'zbekistonda 1917— 1924-yillardagi ma'naviy-madaniy muhitning xususiyatlari
O'zbekistonda 1917— 1924-yillardagi ma'naviy-madaniy
muhitning xususiyatlari
Hozirgi O'zbekiston
hududida podsho hokimiyatining ag'da-rilishi natijasida madaniy ha-yot va
ma'naviyat sohalarida murakkab, ziddiyatli jarayonlar kechdi. Oldingi qariyb
ellik yillik mustamlakachilik siyosatiga qaramasdan xalq ommasi o'z madaniyati,
urf-odatlarini saqlab, himoya qilib kelgan. Ko'p asrlik o'zbek milliy
madaniyati, qadriyatlari qatori yangi shakllar qaror topdi. Xalq farzandlari
maktab va madrasalarda ta'lim olardilar, qo'shimcha yangi usul maktablari,
rus-tuzem maktablari, gimnaziyalar faoliyat ko'rsatardi. Gazeta va jurnallar,
kutubxonalar, turli milliy jamiyatlar, ziyolilar ma'rifatchilikni
rivojlantirdilar. Ko'tarilgan jadidchilik harakati ma'rifatchilik va islohotchilik
harakatlarini kengaytirib yubordi. Jadidchilik 1917-yilga kelib ijtimoiy va
demokratik harakat darajasiga ko'tarildi. Xalq ma'-naviyati asos-mohiyatini
islom dinining poklantiruvchi-tarbiyaviy aqidalari, milliy urf-odatlarimizning
sermaz-mun va insonparvarlik sifatlari tashkil qildi.
Xalq ommasining madaniy an'analari,
ma'rifatchili-gi, ma'naviyati, e'tiqodi, milliy urf-odatlari, san'ati, og'zaki
ijodiyoti nihoyat darajada sermazmun, ko'p qir-rali, yuqori insonparvarlik
g'oyalari bilan yo'g'rilgan, ko'p asrlik tariximiz mahsuli bo'lib keldi. Og'ir
jarohat-lar yetkazilgan boiishiga qaramasdan milliy imon-e'tiqod va ma'naviyat
saqlanib keldi, aholi turmush tarzining asosini tashkil qildi.
Madaniyat va ma'naviyatdagi elimiz oldida
turgan yagona yoi boy merosimizga tayanib, uni inkor qilmas-dan yangi sharoit
vazifalarini belgilash, jamiyatning bar-cha qatlamlari ishtirokida, har
birining istak-intilishlari-dan kelib chiqib yuksalish, istiqlol sari harakat
qilish bo'lib qoldi. Asriy xalq merosi bilan bir qatorda ilg'or milliy
ziyolilar, jumladan, jadidlar yuzaga keltirgan ma'rifatchilik ko'rinishlari
bo'lmish maorif, matbuot, badiiy ijod va boshqalarning ahamiyati,
qadr-qimmatiga tayanish, te-gishli o'rin berish zarurati ham ko'zga tashlandi.
Bu ilg'or
qarashlar, milliy mustaqillik va istiqlolga
yo'g'rilgan yuk-sak tuyg'ular ulug' davlatchilik, kolonial siyosat,
feodal-klerikal, konservativ zo'rovonlarga qarshi kurashda chiniqib, kamolotga
va yuksaklikka tomon intildi.
Elimizda milliy madaniyatimizni zamonaning
ilg'or sivilizatsiyasi, madaniyati, maorifi bilan uyg'unlatib davom ettirishga
qodir, layoqatli ijodiy kuchlar yetishib chiqqan va yetishib chiqmoqda edi.
Xalq ommasining ma'rifatni rivojlantirishga intilib kelgani milliy
ziyo-lilarimizga kuch-quvvat, ilhom bag'ishladi.
Ammo O'zbekiston hududida ma'naviyat va
madaniyat 1917-yildan boshlab murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy
to'siqlar va buzg'unchiliklarga uchradi. Turkistonni qizil imperiya
koloniyasiga aylan-tirishga kirishgan bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq
ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar. Ma'naviyat va madaniyat sohalarida
g'oyaviy-siyosiy kurash avj oldi. Xo'jalik vayronaligi va oziq-ovqat
dik-taturasi, yangi iqtisodiy siyosat va xomashyoga davlat monopoliyasi, ko'p
sonli qizil armiya va davlat idoralari xodimlarining ta'minoti madaniyat,
matbuot, maorif sohalarining moddiy ahvoli og'irlashuviga sabab bo'ldi. Bunday
og'ir ahvol Turkiston madaniy hayotining 1924-yilgacha bo'lgan davriga xos edi.
Buxoro va Xorazmda 1917— 1920-yillarda madaniyat,
maorifning ilg'or zamonaviy shakllarini joriy qilish davom etgan islohotchilik
harakatida katta o'rin egalla-di. Shuningdek, demokratik o'zgarishlar xalq
ma'na-viyatini hisobga olib o'tkazilishi idrok etildi. Ammo Buxoroda 1917-yil bahorida
konservativ, mutaassib kuchlarning jazavaga kelishi, ayniqsa, 1918-yil martida
kolesovchilikning tajovuzkorligi oqibatida ma'rifatchilik jarayoniga, ilg'or
madaniy kuchlarga jiddiy talafot yetkazildi. Jadid deb e'lon qilingan 3 mingga
yaqin ilg'or ziyolilar qatl etildi. Xorazmda iqtisodiy ahvolning og'irlashuvi
madaniyat va maorifning ahvoliga salbiy ta'sir qildi. Shu bilan birga, xalq
ommasining ma'rifat-ga, axloqiy kamolotga intilishi davom etdi. An'anaviy
maktablar, madrasalar, madaniy-ma'rifiy vaqflar faoli-yati,
o'qimishli-ziyolilar, ijodkorlarning jamiyatdagi faxrli mavqeyi saqlanib qoldi.
Xorazm va Buxoro respublikalari sharoitida
(1920— 1924-yillar) milliy madaniyat va maorifni rivojlantirish, ularni
zamonaviy sivilizatsiya shakllari hamda mazmuni bilan boyitib borish bilan
yangi hokimiyat sho'balari shug'ullandi. Keng ko'lamda milliy ziyolilarni
amaliy faoliyatga jalb qilish imkoniyatlari ko'zga tashlandi. Maorif, madaniyat
sohalarida hukumat reja-dasturlarini ishlab chiqish, ularni hayotga tatbiq
etish bo'yicha dastalbki qadamlar tashlandi. Ammo bu respublikalarda ham
madaniyat, e'tiqod, milliy qadriyatlarga bolshe-vikcha so'1-ekstremistik tazyiq
o'tkazishga jiddiy uri-nishlar bo'ldi.
Turkistonda, Buxoro, Xorazm respublikalarida
20-yillarning birinchi yarmida bir butun madaniy-ma'rifiy ko'tarilish maydoni
vujudga keldi. Shu asnoda xalq ora-masi, milliy ziyolilar ishtirokidagi
ma'naviy-madaniy jarayon, fikrlar, tajriba almashuvlari odatga aylanib bor-di.
Bolshevikcha aksilmilliy, umuminsoniy progressiv ma'rifatchilikka dushmanlik
bosimlariga qaramasdan 1917 — 1924-yillarda O'zbekistonning hozirgi hududida
madaniy-ma'rifiy turmush jabhalarida yangilanish — yangi shakllar va mazmun
vujudga keldi, xalq ma'navi-yatida o'z aksini topdi. Milliy ziyolilar,
ruhoniylar, yerli rahbarlarning amaliy faoliyatlari borgan sari qattiq ta'qib
ostiga olinib, xalq ma'naviyatini boyitish yo'lidagi harakat maydoni torayib
bordi.
Xalq madaniy-ma'rifiy qadriyatlari uchun kurash
Xalq ommasi, uning barcha qatlamlari madaniyat
va maorif sohalaridagi koloniza-torlik munosabatlariga qarshi kurash olib
bordilar.
Dehqonlar, hunarmandlar, butun aholi sovet
hokimiyati tomonidan bolshevik doiralar ko'rsatmasi bilan amalga oshirilgan
machitlar, madrasalar, vaqflarning buzilishiga qattiq qarshilik ko'rsatdilar,
shu bilan birga maktablar, boshqa ma'rifiy maskanlar tashkil etishni jiddiy
talab qildilar. 20-yillarning boshlaridan xalq ommasi bu sohalarga o'z moddiy
hissasini qo'shib bordi, ikkinchi tomondan esa hokimiyatning milliy qadriyatlar
va ma'naviyat borasidagi inqilobiy maqsadlaridan chekinishga erishildi. Bu
rasman «siyosiy yon berishlar» deb nomlandi.
Milliy ziyolilar va arboblarning faoliyati keng
amaliy tus oldi, chuqur ijtimoiy-madaniy mazmun kasb etdi. Jadid ziyolilar, ijod
ahli bo'lmish Munawar Qori, Behbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cho'lpon, A.
Qodiriy, A. Avloniy, Hamza, G'ozi Yunus, Xurshid (Sh. Sharafitdinov) va
boshqalar bi-lan bir qatorda XX asr bo'sag'asida tug'ilgan iste'-dodli yoshlar
Mashriq Yunusov (Elbek), Nairn Said, Rafiq Mo'min, Mahmud Hodiyev (Botu),
Bahrom Haydariy va qator boshqalar madaniyat, maorif so-halarida jonbozlik
qildilar, ijtimoiy yo'naltirilgan ijod bilan shug'ullandilar.
Ziyolilar yodiyoti bilan Turkistonda o'zbek tilida
1917-yilda 7 ta, 1918-yilda 33 ta, 1919-yilda 91 ta, 1920-yilda 118 ta turli kitoblar
nashr etildi. MunawarQori, Behbudiymaoriftiziminijoriyqilishjabhasidao'lkamiqyosida, Toshkent, Samarqandvi-loyatlaridasamaraliishladi-lar. 1917-yilyozidaFitratSamarqandgakelib, «Hur-riyat» gazetasigamuharrirbo'ldi, dolzarbmasalalardamaqolalaryozdi. 1918-yildauToshkentgakeldi, o'qituv-chilikqildi, ijtimoiy-ijodiyfaoliyatbilanshug'ullandi.
Cho'lpon.
Fitratboshchiligidako'zgako'ringanadib-ziyolilartuzganmadaniy-adabiytashkilot«Chig'atoygurungi» 1919—1921-yillardaqatorijobiyishlarniamalgaoshirdi. Ayniqsa, tilmasalalarigaahamiyatberildi. Elbek 1924-yildao'ziningyiriktilshunosliktad-qiqoti — «Lug'atvaatamalar»
asarinichiqardi.
A. Qodiriy 1919-yilda «0'tgankunlar» romaniniboshladiva 1925-yildayozibtugatdi. 1922-yildachiqqan
«0'zbekyoshshoirlarito'plami»danijtimoiymazmundagiasarlaro'rinoldi.
Milliy madaniyat va ziyolilarga nisbatan
bolsheviklar tomonidan o'tkazilgan tazyiqlar
1917-yildan Turkistonda, 1920-yildan esa Xorazm
va Buxoro respublikalarida bol-sheviklar xalq ommasining madaniyati, an'analari,
ma'naviyatiga zid boigan siyosat va chora-tadbirlarni o'tkazishga kirishdilar. O'tmishavlodlaryaratganobidalarvayronqilindi. Jamiyathayotiningaxloqiyta-moyillarigahujumqilindi. 1918-yilnoyabridaTurkistondae'lonqilingandinnidavlatdan, maktabni
Futbol(ingl. «foot» — oyoq, «ball» — toʻp) — sport oʻyini. Oʻyindan maqsad toʻpni raqib darvozasiga kiritish. Bunga har bir jamoadagi darvozabon xalaqit berishga intiladi, unga oʻz darvozasi yaqinidagi jarima maydonchasi ichida toʻpga qoʻl bilan teginish ruxsat etilgan. Boshqa barcha oʻyinchilarga, shuningdek oʻz jarima maydonchasidan tashqariga chiqqan darvozabonga ham bunday huquq berilmagan.
Toʻp uchun kurashda chalib yiqitish, raqibga zarba berish kabi kuch ishlatishlar taʼqiqlanadi. Agar oʻyinchi toʻpga qoʻlidan tashqari tanasining istalgan boshqa yeri (odatda oyogʻi) bilan istalgan vaqtda zarba bera oladigan holatda boʻlsa, oʻyinchi toʻpni egalladi, deb hisoblanadi
Boks
Mushtumli kurashni tasvirlovchi suratlar va hujjatlar tarixi eramizdan avvalgi 3-ming yillikka borib taqaladi[1] (Iroqda mushtli kurash haqida eslatuvchi 7 ming yil yoshli tosh lavha topilgani haqida iddao ham mavjud).[2] Qoʻlqopli janglar haqida hikoya qiluvchi eng qadimiy manbalar Minoy Kritida topilgan (eramizdan avvalgi 1500-yil).[1]
Qadimgi Yunonistonda bunday janglar pigme, deb atalgan va EA 688-yilda Olimpiya Oʻyinlariga kiritilgan. Ishtirokchilar charm qoʻlqop kiyib kurashishgan. Qadimgi Rimda gladiatorlar qilichbozlikdan tashqari shunday mushtumli janglarda ham qatnashishardi. Keyinchalik bu kurash Rim oqsuyaklari orasida ham tarqalib ketdi, biroq imperator Oktavian Avgust bunga chek qoʻydi. Ancha vaqt oʻtib, eramizning 500-yilida bu kurash Buyuk Teodorix tomonidan diniy sabablarga koʻra taqiqlandi, lekin bu taqiq katta ta'sir ko'rsatmadi.
Zamonaviy boks XVIII asrda shakllana boshladi. 1743-yilda Jack Broughton bokschilarni oʻlimdan asrash uchun qoidalar (beldan pastga urmaslik, yiqilgan raqibga tegmaslik kabi) kiritdi. 1867-yili John Graham Chambers tomonidan yangi qoidalar eʼlon qilindi. XX asrda xalqaro boks tashkilotlari (WBA, WBO, IBF, WBC) tuzildi.