Reja: 1. Shohruhbiy-xonlik asoschisi . 2. Xonlikdagi davlat tuzimi va boshqaruvi. 3. Xonlikning poytaxti Qo’qon shahri.
1. Shohruhbiy-xonlik asoschisi. Farg’ona vodiysi Buxuro xonligi tasarrufida edi. XVIII asr boshlarida Buxoro xonligi ichki kurashlar oqibatida zaiflashadi. Bunday vaziyatdan foydalangan jung’arlar Farg’ona vodiysiga tez bostirib kirib talon taroj qilashni boshlaydilar. Vaziyat ichki kuchlarni birlashishga, mustaqil davlat tuzishga undamoqda edi. Dastlab Chust yaqinidagi Chodak qishlog’i xo’jalar jamoasi o’z mulklarini mustaqil deb e’lon qildilar. Vodiydagi Ming qabilasi oqsoqollari yig’ilishib Buxoro xonligidan mustaqil davlat tuzishag qaror qilganlar. Ming qabilasi yo’lboshchilaridan biri Shohruhbiy hukmdor (1709-1721) deb e’lon qilinadi. 1710-yilda Minglar Chodaklik din peshvolari hokimyatini ag’dardilar va Farg’ona vodiysida hokimiyatni o’z qo’llariga oldilar. Shu tariqa, O’rta Osiyoda keyinchalik Qo’qon xonligi deb atalgan yangi davlat vujudga keldi. Tepaqo’rg’on Shohruhbiyning qarorgohiga aylantirildi. Shohruhbiyning o’g’li Abdurahimbiy (1721-1733) davrida Ho’jand, O’ratepa viloyatlari qo’shib olindi. U Shahrisabz ostonalariga qo’shin tortib bordi va uning hokimi bilan Qo’qonga tobelik haqida bitim tuzishga erishadi. Keyin Samarqandni va Jizzaxni egallaydi. Abdurahimbiy Ho’jandga qaytib kelgach, qattiq betob bo’lib vafot etadi. Qo’qon xonligi taxtiga uning inisi Abdulkarimbiy o’tiradi. (1733-1750). U eski qo’rg’on qalasi yonida hozirgi Qo’qon shahriga asos solib, o’z poytaxtini Tepag’o’rg’ondan Qo’qon shahriga keltiradi. Shahr atrofini devol bilan o’ratadi. Erdona hukmronligi davrida (1751-1762) xonlikning qudrati ortdi. U O’sh va O’zgandni bo’y sindirdi. Erdona davrida Qo’qon xonligi g’arbda Buxoro, sharqda Xitoy bilan tengma-teng kurash olib bora olgan davlatga aylandi. Biroq hukmronlik davri urushlar bilan o’tdi. Toj-u taxt uchun kurash kuchaydi. Nihoyat 1763-yilda taxtga Abdulkarimbiyning nabirasi Norbo’tabiy o’tqazildi. (1763-1798).U dastlab Chust va Namangan hokimlarining isyonini bostirdi. Xo’jandni qayta bo’ysindirildi. Manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda Norbo’tabiy davrida ekinlardan mo’l hosil olinib bozorlarda narx navo arzonlashgan. Mamlaktning qudrati o’sgan, hatto Xitoy imperiyasi Qo’qon xonligini tan olgan. Norbo’tabiy vafot etgach, taxtga uning o’g’li o’tqazildi. Uning davrida (1798-1810) Qo’qonning mavqei yanada kuchaydi. U Ohangaron vohasini, Toshkent, Chimkent, Sayram va Turkistonni o’ziga boy sindirdi. Natijada Rossiya bilan savdo yo’li ochildi. Orenburgga boradigan savdo yo’llari tutashgan joyda hollikning chegara qalasi Oqmasjid qurildi. U o’z davlatini 1805-yili rasman Qo’qon honligi deb e’lon qildi. O’ziga esa "xon” rutbasini oldi va uni rasman Olimxon deb atay boshlashdi. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzishga intilayotganligi ayrin qabila boshliqlari orasida keskin norozilik tug’dirdi. Natijada ular Qo’qonda "Olimxon Toshkentda o’ldi” deb mishmishlar tarqatishadi va uning ukasi Umarbekni xon deb e’lon qiladilar. Olimxon bundan habar topib, Qo’qonga kelayotganda fitna qurboni bo’ladi. 2. Xonlikdagi davlat tuzimi va boshqaruvi. Qo’qon xonligi davlat tuzimiga ko’ra mutloq manarxiya edi. Davlat boshlig’i xon bo’lib u rasman cheklanmagan huquqqa ega bo’lgan. Xon davlatni hukmron qabila, ruhonoylar, boshqa qabilalarning hukmron tabaqalari, davlat boshqaruvi amaldorlari va harbiylarga tayanib boshqargan. Tarixchi olim Maxmud Xoji o’zining "Turkiston tarixi” kitobida 24 ta katta davlat mansabiga tarif bergan. Unga ko’ra, xondan keyingi o’rinda Qo’shbegi turgan. U xonning birinchi maslahatchisi bo’lib, ayni paytda katta shaharlardan biriga mustaqil hokim etib ham tayinlangan. Chunonchi, Toshkent shahrini ma’lum bir vaqtda Qo’shbegi boshqargani manbalarda qayt etilgan. Parvonachi mansabi ham o’z nufuzi jihatidan Qo’shbegi vakolatiga teng bo’lgan. Bora-bora xonlikda Mingboshi mansabi birinchi o’ringa chiqgan. U xonlikda bosh vazir hisoblangan. Xonlikda Xudoychi mansabidagi amaldor xon nomiga yozilgan arizalarni qabul qilish bilan shug’ullangan. Ayni paytda xon yotog’i posbonboshi, miroxur, sarbozlar boshlig’I, naqib, otaliq, dodxoq, mehtar, yuzboshi, o’n boshi kabi mansablar ham joriy etilagan. Bundan tashqari islom shariatida qoidalarning amal qilishga ma’sul bo’lgan katta nufuzga ega lavozimlar ham bo’lgan. Bular shayxulislom, qozikalon, qozi, qozi askar, muftiy lavozimlari edi. Bu mansablarga faqat ulamolar vakillari tayinlangan. Xonlikda shig’ovul, muxtasib, daftardor, sarkor, inoq kabi mansablar ham bo’lgan. Ma’muriy-hududiy jihatdan xonlik o’n beshta viloyatlarga, beklik va oqsaqolliklarga bo’lingan. Olimxon davrida o’tkazilgan harbiy islohatga ko’ra botirlar deb ataluvchi muntazam armiya ham tuzila boshlangan. Har bir botirga oiga 50 tanga maosh berilgan. Daftardor-xonning shaxsiy daromadi hisob-kitobini olib boruvchi amaldor. Sarkor-davlat xazinasiga tushadigan mahsulotlarni saqlovchi amaldor. Shig’ovul-mansabdorlar ishi ustidan nazorat qilib boruvchi amaldor. Muxtasib-shariat qonunlarining fuqarolar tomonidan bajarilishini nazorat qiluvchi amaldor. 4. Xonlikning poytaxti Qo’qon shahri. Xonlikning bosh shahri Qo’qon edi.Ma’lumotlarda "Xuvoqand”("Xavoqand”, "Xo’qand”) degan nomlar bilan qayd etilgan . "Xuvoqand” so’zi --”go’zal”, "yoqimli”, xushmanzara shahar degan ma’noni anglatadi. "Xavoqand”—"tepalikdagi shahar” yoki "shamol shahri’ degan ma’noni anglatadi,degan fikrlar mavjud. Qo’qon shahri XVIII-XIX asr birinchi nafaqat xonlikning ayni paytda O’rtasiyoning yirik shaharlaridan biri edi. Uzoq o’tmishda Qo’qondan Xitoy va Hindistonga boradigan , u yerlardan keladigan karvon yo’li o’tkan. Qo’qon shahri bir necha marta tashqi dushmanlar vayron qilingan.Shahar XVIII asrda oxirgi marta mo’g’ullar tomonidan yakson qilindi. Qo’qon 1709-yilda qayta tiklangan. 1740-yilda esa xonlik poytaxtiga aylantirilgan. 1842-yilda shahar mustahkam devor bilan o’ralgan. Shaharga 12 darvozadan kirilgan. Shaharning 12 darvozali bo’lishiga sabab =uning ma’muriy jihatdan 12 dahaga bo’linganligi edi. Bu davrda shaharda 80000(ba’zi ma’lumotlarda 31 ming) aholi yashagan.Shaharda 15ta madrasa,540ta masjid bo’lgan. Madrasalar icida Madalixon, Norbo’tabek, Jome’,Hojimoyim,Xoja dodxoh,Mingoyim madrasalari alohida ajralib turadi. Ularning har birida 38 tadan 100tagacha hujrasi bo’lgan. Qo’qon nihoyatda ozoda shahar edi. Ko’chalarning to’g’riligi,masjid va madrasalarning kattaligi ,ariqlar, ko’priklarning sozligi shaharni yanada ko’rkam ko’rsatar edi.
Futbol(ingl. «foot» — oyoq, «ball» — toʻp) — sport oʻyini. Oʻyindan maqsad toʻpni raqib darvozasiga kiritish. Bunga har bir jamoadagi darvozabon xalaqit berishga intiladi, unga oʻz darvozasi yaqinidagi jarima maydonchasi ichida toʻpga qoʻl bilan teginish ruxsat etilgan. Boshqa barcha oʻyinchilarga, shuningdek oʻz jarima maydonchasidan tashqariga chiqqan darvozabonga ham bunday huquq berilmagan.
Toʻp uchun kurashda chalib yiqitish, raqibga zarba berish kabi kuch ishlatishlar taʼqiqlanadi. Agar oʻyinchi toʻpga qoʻlidan tashqari tanasining istalgan boshqa yeri (odatda oyogʻi) bilan istalgan vaqtda zarba bera oladigan holatda boʻlsa, oʻyinchi toʻpni egalladi, deb hisoblanadi
Boks
Mushtumli kurashni tasvirlovchi suratlar va hujjatlar tarixi eramizdan avvalgi 3-ming yillikka borib taqaladi[1] (Iroqda mushtli kurash haqida eslatuvchi 7 ming yil yoshli tosh lavha topilgani haqida iddao ham mavjud).[2] Qoʻlqopli janglar haqida hikoya qiluvchi eng qadimiy manbalar Minoy Kritida topilgan (eramizdan avvalgi 1500-yil).[1]
Qadimgi Yunonistonda bunday janglar pigme, deb atalgan va EA 688-yilda Olimpiya Oʻyinlariga kiritilgan. Ishtirokchilar charm qoʻlqop kiyib kurashishgan. Qadimgi Rimda gladiatorlar qilichbozlikdan tashqari shunday mushtumli janglarda ham qatnashishardi. Keyinchalik bu kurash Rim oqsuyaklari orasida ham tarqalib ketdi, biroq imperator Oktavian Avgust bunga chek qoʻydi. Ancha vaqt oʻtib, eramizning 500-yilida bu kurash Buyuk Teodorix tomonidan diniy sabablarga koʻra taqiqlandi, lekin bu taqiq katta ta'sir ko'rsatmadi.
Zamonaviy boks XVIII asrda shakllana boshladi. 1743-yilda Jack Broughton bokschilarni oʻlimdan asrash uchun qoidalar (beldan pastga urmaslik, yiqilgan raqibga tegmaslik kabi) kiritdi. 1867-yili John Graham Chambers tomonidan yangi qoidalar eʼlon qilindi. XX asrda xalqaro boks tashkilotlari (WBA, WBO, IBF, WBC) tuzildi.
