Бурунди (рунди Burundi, фр. Burundi), БурундиРеспублиси(рунди Republika y'u Burundi, фр. Republique du Burundi)
— марказий Африкадаги катта бўлмаган, қашшоқ
давлатлардан биридир. Шимолда
Руанда, ғарбда Конго Демократик Республикаси, шарқда ва жануби-шарқда Танания
билан чегаранилади.
Денгизга чиқиш йўли мавжуд эмас. Жануби-ғарбда Танганьика кўли билан чегаранилади. Мамлакат номи
унинг миллий тилидан олинган — кирунди.
Тарихи
Қадимги
давр
Бурундининг
қадимги ва ўрта асрлар тарихи кам ўрганилган. Мазкур минтақада
қадимда жойлашган аҳоли пигмей Тва қабилалари бўлиб,уларни тахминан милодий 1000 йилликда зироаткор хурулар сиқиб
чиқаришган.XV-XVI
асрларда бу ерларга кўчманчи-чорвадор тутсилар келишган.
XVII асрда ҳозирги Бурунди ҳудудларида мустақил феодал Бурундиқироллиги
ташкил топган.
Биринчи машҳур мвами (қирол) Нтаре I бу ҳудуддаги тарқоқо давлатларни
бирлаштириб, ягона қиролликни тузди. Нтаре IIнинг
ҳукмронлик йилларида қироллик тараққий этди. Қўшни давлатлар
билан олиб борилган тинимсиз урушлар нарижасида Нтаре II ўз
қироллиги сарҳатларини кенгайтириб, деярли ҳозирги чегараларини тиклади.XIX аср охиридан XX аср бошларигача мамлакатда ўзаро урушлар бўлиб ўтди.
Мустамлакачилик
даври
Ҳозирги
Бурунди ҳудудига келган биринчи европалик – Джон Ханниг Спик, 1858 йили
Танганьика кўли атрофларига саёҳат қилган Ричард Бёртон билан бирга келган эди.
Улар, Нил юқори қисмини қидириш чоғида, кўлнинг шимолий қирғоқларидан ўтган
эдилар. 1871 йилда Стенли ва Ливингстон Бужумбурагача етиб бордилар ва Рузизий
ерларини тадқиқ этдилар. Берлин конференциясидан сўнг, 1884—1885 йиллари немесларнинг
Шарқий Африкадаги таъсир зоналари ҳозирги Руанда ва Бурунди ҳудудларигача
кенгайтирилди.1894 йили немис графи фон
Гётзен Киву кўлини очди. Тўрт йилдан сўнг ҳозирги Бурунди ҳудудларига биринчи
миссионерлар келишган.
1890 йиллада Бурунди
немес мустамлакаси бўлган, Бирирчи
жаҳон урушидан сўнг Бельгияга ўтган. Мазку минтақа
Руанда-Урунди давлати сифатида ягона мустамлака ҳисобланади. 1925 йилдан Руанда-Урунди Бельгия Конгосининг бир қисми бўлган, лекин
Конго исътесно тарзида Брюселлдан бошқарилса, Руанде-Урунди эса
тутси зодагонлари ҳокимияти остида қолаверган. 1950 йиллар
давомида Бельгия ҳукумати,
халқаро босимга қарамай ўз мустамлакаларига
мустақиллик беришдан бош тортган. Бироқ
мустамлакалардаги вазият назоратдан чиқиб ва 1959 йилда Конго
и Руанда-Урундига мустақиллик буришга тайёргарлик
бошланди.
1961 йилдаги сайловларда, мустамлака маъмурияти хоҳишидан
қатъий назар, УПРОНА партияси ғалаба қозониб, 80 % овоз
биланқонунчилик органида 64 ўриндан 58 ўринга эга бўлди.
Шаҳзода Рвагосоре премьер-министрликка тайинланди,
бироқ у 13 октябрда
муҳолиф Демократик партия жосуси Кратьен томонидан ўлдирилди. У у узоқ йиллар давомидахуту ва
тутсиларнинг бирдамлигига курашган эди, аммо унинг вафотидан сўнг мазкур
бидамликка путур етди.
Замонавий
тарихи
1962 йили 1 июлдаБурунди Қироллиги мустақиллиги эълон қилинди. Мустақилликка
эришилган ондан бошлаб, мамлакат сиёсий ҳокимияти тутсилар - янги давлатдаги
этник камчиликни ташкил этган қўлида қолди. Мвами (қирол) Мвамбутса IV хукмрон
партия – Миллий тараққиёт иттифоқи (УПРОНА)нинг қўллаб қувватлаши билан
малакатда автортар режим ўрнатди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида УПРОНА ҳукумати хутуларнинг ҳуқуқларини тан олмади. Бундай сиёсат мамлакатда этник гуруҳлар ўртасидаги қарама-қаршиликни
келтириб чиқарди.
1965 йили октябрда хутулар мувофаққиятсиз ҳарбий тўнтариш ўтказишга ҳаракат қилиб, мағлубият
билан якунландики, мазкур этник гуруҳ вакилларни оммавий қамоққа олиш ва қатл
эттиришга олиб келди.
Натижада тутси раҳбарлари ўртасида жиддий низолар
бошланди.Хутулар исёни бостирилганидан бир йил кейин, 1966
йили 8 июлда шаҳзода
Шарль Ндизийе, саркарда Мишель
Мичомберо бошлиқ армияга таяниб,
ўз отасини тахтдан ағдариб, Нтаре V номи билан тахтга
ўтирди. Ноябрда, навбатдаги ҳарбий тўнтаришда унинг ўзи саркарда Мичомберо томонидан тахтдан олинди.Мичомберо
БурундиниРеспублика, ўзини эса
малакатнинг биринчи
президенти деб эълон қилди. Бироқ монархиячи-тутсилар ҳокимиятни қатариб олишга интилиб, 1972
йили улар Мичомберо режимини ағдариш учун мувофаққиятсиз ҳарбий тўнтариш бошладиларки, у оммавий қирғин билан якунланди.
Шундан
сўнг мамкатда бир неча давлат тўнтаришлари бўлиб, малакатда ҳарбий диктатура
ўрнатилди. 1987 йили ҳокимият тепасига майор Пьер Буйоя келди, унинг ҳукмронлик
йилларида тутси ва хутулар ўртасидаги жиддий этник тўқнашувлар бошланди. 1993йили
1 июнда президентликка сайловлар мамлакат тарихида биринчи бор демократик
тарзда ўтиб, давлат бошлиғлигига хутулар вакили Мельхиор Ндадайе сайланди, кўп
ўтма у тутсилар ҳарбийлари томонидан ўлдирилди. Мамлакатда икки этник гуруҳ
ўртасида фуқаролар уруши бошланди. Кўп ўтмай қисқа
муддатли тинчлик қарор топди, 1994 йилда Миллий мажлис
янги президентни – СиприенаНтарьямируни сайлади,
лекин унинг вафоти этник гуруҳлар ўртасидаги янги
тўлқинни келтириб чиқарди.
Мазкур тартибсизликлар заминида 1996 йили июлда янги ҳарбий тўнтариш амалга ошиди ва ҳокимиятга тутсилардан майор Пьер Буйоя келди.
БМТ ва БАА янги ҳарбий режимни қоралаб, Бурундига нисбатан бир қатор иқтисодий санкциялар
қўллади.
Бир
неча йиллик фуқаролар ва этник гуруҳлар ўртасидаги урушлардан сўнг жаҳон
ҳамжамиятининг аралашуви билан Бурундида нисбий тинчлик қарор топди. Мамлакат президенти
Домитьен Ндайизейе ва хутуларнинг "Миллий озодлик
кучлари” этник гуруҳи етакчиси Агатон Ревас Танзанияда
зўравонликни тўхтатиш ҳақидаги келишувга имзо чекдилар.
Сиёсий
тузими
Конституция
Бурундининг
биринчи конституцияси
1981 йилда. Унга кўра давлат ва
ҳукумат бошлиғи – президент, умум халқ сайловида
беш йил муддатга сайланади. Конституцияда
президентликка номзод фақат мамлакатнинг ягона қонуний партияси – Миллий
тараққиёт иттифоқи (УПРОНА) етакчиси бўлиши мумкинлиги белгиланган, унинг асосий кўпчилигини тутсилар ташкил этади.1992 йилги янгиконституция мамлакатда кўп партиявийликка рухсат берди, президент эса умумий овоз бериш билан сайланадиган бўлди. Ҳозирги вақтда
мамлакатда 2005 йил февралда умум халқ овози – референдум роқали қабул қилинган
конституция кучга эга.
Сув ресурслари
Асосий дарёлар — Рузизи, Малагараси и Рувуву, улардан
биронтасида ҳам кема қатнамайди. Малагараси ва Рузизи дарёлари суви мамлакат
шарқий ва ғарбий қисмларини суғориш учун фойдаланилади.
Дарёлар табиий чегара ҳам бўлиб,Каньяри и
Кагера дарёлари Бурундини Руандадан ажратиб умумий чегарани
ташкил этади. Малагараси дарёси жанубий
чегарани ташкил ютади.
Танганьика
кўли ммлакат жануби ва шарқида жойлашиб, Бурунди, Танзанией и Демократической Республикой
Конго давлатлари ўртасида тақсимланган.Мамлакат шимоли-шарқида Кохохо и Ругверо кўллари жойлашган.
Кофе ва чой асосий экспорт маҳсулорлари бўлиб:
2001 йилда кофе умумий
экспортнинг
54 %ини, 2006 йилда эса — 67,7 %ини ташкил этди. Мамлакат
ҳукумати кофега нисбатан нарх белгилаш ва савдо-сотиқ сиёсатини юргизади. Чой
ва пахта экспортини диверсификациялаш мақсадида уларни ишлаб чиқариш ҳукумат томонидан қўллаб қувватланади.
Асосий ички эҳтиёж махсулотлари: маниок, ловия,
банан, сабзавотлар, донли экинлар ва сули.Танганьика
кўли соҳиллари бўлаб жойлашган плантацияларда пальма мойи олинади. Тоғли
ҳудудларда тамаки ва буғдой экилади.
Бурундида эчкилар 750 000 бошни ташкил этади.
2005
йил деҳқончилик маҳсулотларини этиштириш: 1 600 000 т.
банан, 835
000 т. сабзавот, 710 000 т.
маниок, 220
218 т. ловия, 123 000 т. маккажўхори, 67 947 т. сули,
67 947 т. гуруч, 62 000 т. тариқ, 33 500 т. нўхат,
7 800 т. кофе, 7 500 т. чой, 4 654 т. пахтани
ташкил этди.
Бурундида анъанавий ижтимоий вазият чорва билан
боғлиқ. Санитария холати ёмон шароитда чорва самарадорлиги кўрсаткичи паст
даражаси сақланиб қолмоқда. Мисол учун ҳар бир қора молдан олинадиган сут
миқдори йилига ўртача 350 кг(дунё ўртача кўрсаткичининг 17 %и)ни ташкил этади.
Чорвачилик 750 000
бош эчки,
396 000 бош йирик шохли қора мол, 243 000 бош қўй
(2005), 61 000 бош чўчқа, 4 млн. бош
товуқни (1999) ташкил этади. Йилига 23 000 т.
(1999) сут ишлаб чиқарилади. Одам бошига нисбатан бит суткалик гўшт
истеъмол қилиши 48 калория (дунё ўртача кўсаткичининг 10 %и).
Futbol(ingl. «foot» — oyoq, «ball» — toʻp) — sport oʻyini. Oʻyindan maqsad toʻpni raqib darvozasiga kiritish. Bunga har bir jamoadagi darvozabon xalaqit berishga intiladi, unga oʻz darvozasi yaqinidagi jarima maydonchasi ichida toʻpga qoʻl bilan teginish ruxsat etilgan. Boshqa barcha oʻyinchilarga, shuningdek oʻz jarima maydonchasidan tashqariga chiqqan darvozabonga ham bunday huquq berilmagan.
Toʻp uchun kurashda chalib yiqitish, raqibga zarba berish kabi kuch ishlatishlar taʼqiqlanadi. Agar oʻyinchi toʻpga qoʻlidan tashqari tanasining istalgan boshqa yeri (odatda oyogʻi) bilan istalgan vaqtda zarba bera oladigan holatda boʻlsa, oʻyinchi toʻpni egalladi, deb hisoblanadi
Boks
Mushtumli kurashni tasvirlovchi suratlar va hujjatlar tarixi eramizdan avvalgi 3-ming yillikka borib taqaladi[1] (Iroqda mushtli kurash haqida eslatuvchi 7 ming yil yoshli tosh lavha topilgani haqida iddao ham mavjud).[2] Qoʻlqopli janglar haqida hikoya qiluvchi eng qadimiy manbalar Minoy Kritida topilgan (eramizdan avvalgi 1500-yil).[1]
Qadimgi Yunonistonda bunday janglar pigme, deb atalgan va EA 688-yilda Olimpiya Oʻyinlariga kiritilgan. Ishtirokchilar charm qoʻlqop kiyib kurashishgan. Qadimgi Rimda gladiatorlar qilichbozlikdan tashqari shunday mushtumli janglarda ham qatnashishardi. Keyinchalik bu kurash Rim oqsuyaklari orasida ham tarqalib ketdi, biroq imperator Oktavian Avgust bunga chek qoʻydi. Ancha vaqt oʻtib, eramizning 500-yilida bu kurash Buyuk Teodorix tomonidan diniy sabablarga koʻra taqiqlandi, lekin bu taqiq katta ta'sir ko'rsatmadi.
Zamonaviy boks XVIII asrda shakllana boshladi. 1743-yilda Jack Broughton bokschilarni oʻlimdan asrash uchun qoidalar (beldan pastga urmaslik, yiqilgan raqibga tegmaslik kabi) kiritdi. 1867-yili John Graham Chambers tomonidan yangi qoidalar eʼlon qilindi. XX asrda xalqaro boks tashkilotlari (WBA, WBO, IBF, WBC) tuzildi.