Dashti qipchoq Dashti qipchoq umumiy nom bilan «qipchoqlar» deb atalgan ko'chmanchi turkiy tilli qabilalarning yurti bo'lgan. Yozma manbalarda bu nom XI asrdan boshlab tilga oli-nadi. Dashti qipchoq —- bu, Sirdaryoning quyi oqimi, Balxash ko'lidan to Dnepr daryosining quyi oqimigacha bo'lgan geografik hududdir. Ayni paytda Dashti qipchoq chegaralari tarixiy voqealar jarayonida o'zgarib turgan. Bu chegaralar Kavkaz tog'lari, Qora va Kaspiy dengiz-larigacha yetib borgan. Dashti qipchoq ikki qismga — Sharqiy va G'arbiy qismlarga bo'lingan. Uning Sharqiy qismi O'rol daryosi va Sirdaryoning quyi oqimidan to Balxash ko'ligacha; G'arbiy qismi esa O'rol va Volga daryolaridan to Dneprgacha bo'lgan hududlarni o'z ichiga olgan. Qipchoqlar ras solnomalarida p o l o v e t s l a r , V i z a n t i y a m a n b a l a r i d a k u m o n l a r d e b a t a l g a n . X I I I a s r o x i r i v a X I V X V I a s r l a r t a r i x i y m a n b a l a r i - d a D a s h t i q i p c h o q n i n g S h a r q i y q i s m i d a y a s h a g a n q a b i - l a l a r u m u m i y b i r n o m b i l a n o ' z b e k l a r , y u r t e s a O ' z b e k u l u s i d e b (§ 0 o l i n a d i . D a s h t i q i p c h o q q a b ilalarining ko'pchilik qismi Oltin O'rda hukmdori O'zbekxon (1312—1341) davrida islom dinini qabul qilganlar. Dashti qipchoq aholisi asosan chorvachilik bilan shug'ullangan. Vohalarda esa qisman dehqonchilik qil ganlar. Hayvon terisidan turli buyumlar: palos, xurjun, namat tayyorlaganlar. Dashti qipchoq iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy jihatdan qulay hudud bo'lgan. Chunki, bu yerlar orqali Q'rta Osiyoni Sharqiy Yevropa bilan, birinchi navbatda Rus, Volgabo'yi bulg'orlari, Qozon, Astraxan va Qrim xonligi bilan bog'laydigan savdo yo'llari, shuningdek, Xitoy bilan O'rta Yer dengizini bog'lovchi Buyuk Ipak yo'li ham o'tar edi. Ayni paytda bu hudud aholisi qo'shni xalqlar bilan bevosita savdo-sotiq qilish imkoniyatiga ega edi. Abulxayrxonning davlat tuzish uchun kurashi: Oltin O'rda atamasi Botuxon hukmdorligi davridan boshlab butun Jo'chi ulusiga, XIV asrdan e'tiboran esa Oq O'rdaga nisbatan qo'Uanilgan. Chunki, XIV asrning boshlarida Jo'chi ulusi ikki qismga bo'linib ketgach, uning Sharqiy qismida Oq O'rda davlati tashkil topgan edi. Bu davrda Oq O'rda — Botuxonning ulusi (Volgabo'yi) hamda ukalari — Berkaxon (Shimoli-shar-qiy Kavkaz), Shaybon (G'arbiy Qozog'iston va G'arbiy Sibir) hamda Noval (Qora dengiz bo'yidagi yerlar) ulus-laridan iborat bo'lgan. Shayboniylar ulusi O'rol tog'ining janubiy etaklari-dan to Tobol daryosi, Sirdaryoning quyi oqimi, Orol dengizining shimoliy sohili, shimolda esa Tumongacha bo'lgan hududlarni egallagan edi. XV asrning 20-yillaridan boshlab Shayboniylar ulusi nihoyatda kuchaygan. Shu davrdan boshlab Jo'chining beshincni o'g'li Shaybon naslidan bo'lgan Abulxayrxon ibn Davlatshayx (1412—1468) Sharqiy Dashti qipchoqni egallab o'z davlatiga asos soldi. 1446-yilda Abukayrxon Sirdaryoning o'rta oqimida joylashgan shaharlar — Sig'noq, Oqqo'rg'on, Arko'k, O'zgan va So'zoqni bosib oladi. O'z davlatining poytax-tini Turadan Sig'noqqa ko'chirdi. 1447-yilda Shohrux vafotidan xabar topgan Abulxayrxon Ulug'bekning Movarounnahrda yo'qligidan foydalanib, Samarqand atrofini talab ketadi. Movarounnahr hukmdori Ulug'bek mirzo 1449-yilda fitna qurboni bo'lgach temuriylar o'rtasida Samarqand taxti uchun kurash yanada kuchaydi. Abukayrxon fursat-ni boy bermay vaziyatdan foydalanishga harakat quadi. U 1451-yilda Samarqandga yurish qilib o'ziga xayrxoh bo'lgan temuriyzoda Abu Sa'id sultonga (1451—1469) Sa marqand taxtini egallashda yordam beradi. Abukayrxon katta o'ljalar bilan o'z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Sa'id sulton Ulug'bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi, Ammo, bu eng muhim hodisa emas edi, Eng muhim hodisa — bu, Abukayrxorming 1451-yilgi yurishi nati-jasida Movarounnahr siyosiy hayotiga Shayboniylar omilining olib kirilganligi bo'ldi. Shu davrdan boshlab ular bu yurtda o'z siyosiy mavqelariga ega bo'lib oldilar. Abukayrxon keyin ham bir necha bor Movarounnahr ishlariga aralashdi. Shu orqali u Movarounnahrda bor-gan sayin o'z nufuzining ortishiga erisha olgan. Abukayrxon tomonidan tuzilgan davlat atigi 40 yil yashadi. 1468-yilda Abukayrxon 57 yoshida vafot etishi bilanoq bu davlat inqirozga yuz tutdi. Buning asosiy sababi qabila boshliqlarining mustaqillikka intilishlari, o'zaro urushlarning avjiga chiqqanligi edi. Natijada, Abukayrxon asos solgan davlat parchalanib ketdi. Muhammad Shayboniy Muhammad Shayboniy Abulxayrxonning farzandi Budoq sultonning o'g'li edi. Budoq sultondan ikki o'g'il qolgan: Muhammad Shayboniy: Mahmud sulton. Shayboniy 1451-yilda tug'ilgan.Shayboniyning bobosi Abukayrxon saroyida ham turkiylar odatiga ko'ra tug'ilgan go'dakka ikki ism qo'yish urf bo'lgan. Ismiaming birinchisi islomiy (arab), ikkinchisi esa turkiy bo'lgan. Tug'ilganda Muhammad deb nom olgan Shayboniy ham o'zining ikkinchi nomi bilan mashhur bo'lgan. «Boburnoma» asarida Shayboniy ning ismi Shayboqxon deb berilgan. Bu nom «kuch-qudrat egasi» degan ma'noni anglatadi. Umunian olgan-da, Muhammad Shayboniyxon faqat xon bo'lmasdan, ayni paytda ilm-ma'rifat homiysi va o'zi ham didli ijod-kor. shoir bo'lgan. Shu bois Shayboniyxon Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy ta-xailuslarda she'rlar yozgan.Budoq sulton vafot etgandan so'ng Dashti qipchoqda kuchayib ketgan o'zaro ichki to'qnashuvlar oqibatida shahzodalar turli davlatlarga qochib ketganlar.Otasi Budoq sulton va onasi Qo'zibegimdan yosh-ligida yetim qolgan Shayboniy esa otasining sodiq xk-matkori Qorachabek oilasida tarbiyalangan. Qoracha-bek bu shahzodaga otalarcha mehribonlik ko'rsatgan. Keyinchalik Shayboniyga nufuzli temuriy arnirlardan bo'lmish Muhammad Mazid tarxon homiylik qildi, U Turkiston va O'tror hukmdori edi. Shayboniy ukasi bi lan Turkistonda uzoq vaqt yashadi. Keyinchalik aka-uka Buxoroda yashab ilm o'rgandilar, she'riyat va ilmu fanga oshno bo'ldilar. Balog'atga yetgani sari Shayboniyxon ko'nglida bobosi Abukayrxon davlatini, shayboniylaraing qo'ldan ketgan shavkatini tiklash orzusi jo'sh urib bora boshladi. U Dashti qipchoqqa qaytib borib lashkar to'plashga muvaffaq bo'ladi. Ayni paytda, u buyuk davlatni tiklash yo'lidagi xatti-haraka-tini dastlab o'z qo'shini bilan temuriylarga yollamna qo'shin lashkarboshisi sifatida xizmat qilishdan boshla-gan. Dastlab Shayboniy parchalangan Amir Temur davla-tining shimoliy chegarasida noyiblik qilayotgan homiysi Mazid tarxondan uni o'z xizmatiga olishni so'raydi. Awaliga bu taklifga rozi bo'lgan Mazid tarxon tezda Shayboniyning o'z hokimiyatiga xavf solishi mumkinligini anglab yetadi. Natijada, u Shayboniyni Buxoro hokirni Darvish Muhammad tarxon ixtiyoriga jo'natib yuborish orqali undan qutuladi. Chunki, Darvish Muhammad buriday yordam kuchiga muhtoj edi. Uning xizmatidan boshqa hukmdorlar ham foydalanganlar. Bir so'z bilan aytganda, Shayboniy o'z qo'shini bilan ham Mo'g'uliston, ham Movarounnahr, ham Xuroson hukm-dorlariga xizmat qildi. Bu hukmdorlar Shayboniy xiz matidan o'zlarining qo'shnilariga ham ichki isyonchi raqibiariga qarshi kurashda foydalanganlar. Bu kurash-larda Shayboniy o'zining mohir lashkarboshilik qobiliya-tini namoyon qiladi. Turli hukmdorlarga xizmat qilish Shayboniyga Temuriylar davlatidagi vaziyatni yaxshi bilib olishiga imkon berdi. Shayboniyning xizmatidan eng ko'p manfaat ko'rganlar Movarounnahr hukmdorlari va zodagonlari edilar. Shuning uchun ham Shayboniy Movarounnahr zodagonlari orasida mashhur bo'lib ket gan edi. Shayboniy yollanma qo'shin boshlig'idan xon dara-jasiga ko'tarilgan tarixiy shaxsdir. Shayboniy bobosi Abukayrxon vafotidan keyin parokanda bo'lib ketgan qabilalarai birlashtirdi va beayov qonli urushlar natijasi-da 1480-yilda o'zbeklar davlatini qayta tiklashga muvaf faq bo'ladi. Vaqt o'tib u XV asrning 90-yillarida Sayram, O'tror va Turkiston shaharlarini egallagan va shu tariqa Movarounnahr biqinida mustahkamlanib olgan. Sirdaryo bo'ylaridagi qo'rg'onlarni ham egallaydi. Bu qo'rg'onlar kelgusida unga Movarounnahrni istilo qilish uchun tayanch vazifasini o'tagan.
Futbol(ingl. «foot» — oyoq, «ball» — toʻp) — sport oʻyini. Oʻyindan maqsad toʻpni raqib darvozasiga kiritish. Bunga har bir jamoadagi darvozabon xalaqit berishga intiladi, unga oʻz darvozasi yaqinidagi jarima maydonchasi ichida toʻpga qoʻl bilan teginish ruxsat etilgan. Boshqa barcha oʻyinchilarga, shuningdek oʻz jarima maydonchasidan tashqariga chiqqan darvozabonga ham bunday huquq berilmagan.
Toʻp uchun kurashda chalib yiqitish, raqibga zarba berish kabi kuch ishlatishlar taʼqiqlanadi. Agar oʻyinchi toʻpga qoʻlidan tashqari tanasining istalgan boshqa yeri (odatda oyogʻi) bilan istalgan vaqtda zarba bera oladigan holatda boʻlsa, oʻyinchi toʻpni egalladi, deb hisoblanadi
Boks
Mushtumli kurashni tasvirlovchi suratlar va hujjatlar tarixi eramizdan avvalgi 3-ming yillikka borib taqaladi[1] (Iroqda mushtli kurash haqida eslatuvchi 7 ming yil yoshli tosh lavha topilgani haqida iddao ham mavjud).[2] Qoʻlqopli janglar haqida hikoya qiluvchi eng qadimiy manbalar Minoy Kritida topilgan (eramizdan avvalgi 1500-yil).[1]
Qadimgi Yunonistonda bunday janglar pigme, deb atalgan va EA 688-yilda Olimpiya Oʻyinlariga kiritilgan. Ishtirokchilar charm qoʻlqop kiyib kurashishgan. Qadimgi Rimda gladiatorlar qilichbozlikdan tashqari shunday mushtumli janglarda ham qatnashishardi. Keyinchalik bu kurash Rim oqsuyaklari orasida ham tarqalib ketdi, biroq imperator Oktavian Avgust bunga chek qoʻydi. Ancha vaqt oʻtib, eramizning 500-yilida bu kurash Buyuk Teodorix tomonidan diniy sabablarga koʻra taqiqlandi, lekin bu taqiq katta ta'sir ko'rsatmadi.
Zamonaviy boks XVIII asrda shakllana boshladi. 1743-yilda Jack Broughton bokschilarni oʻlimdan asrash uchun qoidalar (beldan pastga urmaslik, yiqilgan raqibga tegmaslik kabi) kiritdi. 1867-yili John Graham Chambers tomonidan yangi qoidalar eʼlon qilindi. XX asrda xalqaro boks tashkilotlari (WBA, WBO, IBF, WBC) tuzildi.
