Sovuq urush — bir tarafdan AQSh va uning ittifoqdoshlari, ikkinchi tarafdan SSSR va uning ittifoqdoshlari orasidagi XX asrning 40-yillari oʻrtalaridan 90-yillarning boshlarigacha davom etgan global geosiyosiy, iqtisodiy va gʻoyaviy konfrontatsiya.
Qoʻshma Shtatlar va SSSR toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy ziddiyatga
kirishmagan boʻlsalar ham, ularning dunyoga taʼsirini oʻtkazish
borasidagi raqobat koʻpincha butun dunyo boʻylab lokal harbiy
ziddiyatlarga olib kelar edi. AQSh va Sovet Ittifoqi oʻzlarining taʼsir
doiralarini yaratdilar hamda ularni harbiy-siyosiy bloklar — NATO va Varshava bitimi bilan mustahkamladilar.
Sovuq urush Uchinchi jahon urushiga olib kelishiga xavf tugʻdiruvchi oddiy va yadroviy qurollar poygasi bilan birga olib borildi. Dunyo halokat arafasida turgan bunday holatlardan biri 1962-yilgi Karib inqirozi boʻldi. Shundan soʻng 1970-yillarda ikkala tarafdan xalqaro tanglikni "yengillashtirish" va qurollanishni cheklash harakatlari amalga oshirildi.
SSSRning bora-bora tehnologik tarafdan ortda qolishi sovetlar
iqtisodiyotining stagnatsiyasi va 1970-yillar ohiri — 1980-yillarning
boshidagi juda katta harbiy harajatlar bilan bir qatorda sovet
hukumatining siyosiy va iqtisodiy reformalar oʻtkazishiga majbur qildi.
1985-yilda Mihail Gorbachyov tomonidan eʼlon qilingan qayta qurish va oshkoralik KPSSning boshliq rolini yoʻqotishiga va ogʻir iqtisodiy-ijtimoiy inqirozga, oqibatda esa - 1991-yili SSSRning parchalanishiga olib keldi.
Sharqiy Yevropada sovetlar qoʻllovidan mahrum boʻlgan kommunistik hukumatlar undan ham oldin - 1989-1990-yillarda agʻdariladi. Varshava bitimi oʻz faoliyatini rasman 1991-yil 1 iyulda tugatdi, va shu paytdan boshlab sovuq urushni tugagan deb hisoblashimiz mumkin.
Tarix
Sovuq urushning boshlanishi
Sovuq urushning boshlanishi rasman 1946-yil 5 mart kuni, Winston Churchill tomonidan Fulton (AQSh)dagi mashhur nutqi
soʻzlangan payt hisoblanadi. Ittifoqdoshlar orasidagi munosabatlarning
keskinlashuvi oldinroq boshlangan edi, ammo 1946-yilning martiga kelib
bu holat SSSRning Erondan okkupatsion qoʻshinlarini olib chiqishiga noroziligidan kuchayadi. Churchillning nutqi yangi reallikni koʻrsatdi:
… Boltiqdagi Shtettindan Adriatikadagi Triestgacha temir parda
qitʼa boʻylab choʻzildi. Tasavvurdagi chiziqning u tarafida — Markaziy
va Sharqiy Yevropa qadimiy davlatlarining barcha poytaxtlaridir. (…)
Yevropaning hamma sharqiy davlatlarida juda kichik holda mavjud boʻlgan
kommunistik partiylar hukmronlikka oʻtib, chegarasiz totalitar
boshqaruvga oʻtib oldilar. Politsiyali hukumatlar deyarli hamma yerda
boshqaruvdalar va hozircha faqat Chexoslovakiyadan tashqari hech
qayerda haqiqiy demokratiya yoʻq. Turkiya va Fors davlatlari ham Moskva
hukumati ularga qoʻyayotgan talablar bilan juda taajubga tushganlar.
Ruslar Berlinda kvazi-kommunistik partiya yaratishga harakat qildilar.
(…) Endi agar sovet hukumati oʻz hududida prokommunistik Olmoniyani
yaratish harakatini qilsa, bu britan va amerika hududlarida yangi
jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi va magʻlub nemislarni Sovetlar
hamda gʻarbiy demokratik davlatlar orasida boʻlib yuboradi. (…)
Dalillar shunday: bu biz ozod boʻlishi uchun kurashgan Yevropa emas. Bu
doimiy tinchlik oʻrnatilishiga kerakli narsa ham emas.
Churchill 30-yillarning xatolarini qaytarmaslikka chaqirdi va ozodlikning qimmati, demokratiya va totalitarizmga
qarshi "Xristian sivilizatsiya" uchun turishni, buning uchun esa
anglosakson millatlarning ahilligi va birligi kerakligini aytdi.
Bir haftadan soʻng I. V. Stalin "Pravda"ga intervyusida Churchillni Hitler bilan bir qatorga qoʻydi va uni oʻz nutqida Gʻarbni SSSR bilan urushga chaqirganligida aybladi.
1945—1962
Yevropa hududida bir-biriga qarshilik koʻrsatayotgan harbiy-siyosiy bloklar.
Vaqt oʻtishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik oʻzgarib borar edi. Uning eng keskin nuqtasi Koreya urushi yillariga toʻgʻri keladi, uning oqibatida 1956 yili Polsha, Vengriyadagi voqealar va Suets inqirozi kelib chiqadi; Xruschev "iliqligi" kelishi bilan tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950-yillarning ohiriga xos; Amerika samolyot-aygʻoqchisi U-2 (1960) bilan bogʻliq janjal yangi tanglikka olib keladi, uning choʻqqisi boʻlib Karib inqirozi (1962) boʻldi; bu inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u "Praga bahori" bilan buziladi.
1962—1979
Brejnev Xruschevdan farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech qanday "tinch" tadbirlarni oʻtkazmas edi; 1970-yillar "xalqaro tanglikni yengillashtirish" deb ataluvchi belgi osida oʻtdi, Yevropadagi xavfsizlik va hamkorlik masalalari boʻyicha majlis (Helsinki) va koinotga sovet-amerika birgalikdagi uchish ("Soyuz-Apollon" dasturi) buning mahsullaridir; oʻsha paytda strategik qurollanishni cheklash toʻgʻrisidagi kelishuvlar
imzolanadi. Koʻp tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi,
chunki SSSR oʻsha paytdayoq isteʼmolchilik mahsulotlarini sotib olishda
ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta kreditlari kerak edi), Gʻarb oʻz
navbatida Arab-Isroil ziddiyati keltirib chiqargan neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi.
1979—1985
Yangi keskinlashuv 1979-yili, sovet qoʻshinlarining Afgʻonistonga kirishidan soʻng vujudga keldi, sovetlarning bu harakatini Gʻarbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi va SSSRning ekspansiya siyosatiga oʻtdi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983-yilning
kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam bo'lgan Janubiy
Koreyaning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida oʻz choʻqqisiga
yetdi. Aynan oʻsha paytda AQSh prezidenti Ronald Reagan SSSRga nisbatan "yovuzlik imperiyasi"
frazeologizmini qoʻlladi. AQSh bu davr mobaynida oʻz yadroviy
raketalarini Gʻarbiy Yevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga
qarshi himoya dasturi ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng
koʻlamli dasturlar sovet hukumati tinchini buzdi, SSSRning koinotda
qarshilik koʻrsatish uchun mablagʻi yoʻq edi.
1985—1991
"Ijtimoiy plyuralizm" va "umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari ustidan muhimroqligini" eʼlon qilgan Mihail Gorbachyovning
hukumat tepasiga kelishi bilan gʻoyaviy qarshilik tezda oʻz
keskinligini yoʻqotdi. Harbiy-siyosiy masalada Gorbachyov avvaliga
1970-yillarning "yengillashtirish" xilidagi siyosatini oʻtkazishga
harakat qildi, qurollarda cheklashni taklif qildi, ammo kelishuv
shartlari ustida qattiq savdolashdi (Reykyavikdagi uchrashuv).
Ammo sovetlar siyosiy tizimining oʻsayotgan inqirozi va neft
narhining keskin tushib ketishi tufayli SSSR iqtisodiyotining gʻarbiy
tehnologiyalar va kreditlariga qarab qolganligi Gorbachyovning tashqi
siyosiy sferada pand berishiga sabab boʻldi. 1988-yilda sovet qoʻshinlarining Afgʻonistondan olib chiqilishi boshlandi. 1989-yil
revolyutsiyalari natijasida Sharqiy Yevropada kommunistik tizimining
qulashi sovet blokining likvidatsiyasiga, va shuning bilan birga —
"sovuq urush"ning toʻxtatilishiga olib keldi.
Bu vaqtni oʻzida Sovet Ittifoqi halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik tizimining parchalanuvi neft
narhlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning kolossal inqiroziga
olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib chiqa
boshladi. Moskva ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yoʻqota
boshladi. 1990-yil martidan 1991-yil dekabrigacha oʻn besh respublika ichidan oʻn uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi. 1991-yil 26 dekabrda mustaqil Rossiyaning yangi hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, "sovuq urush" tarixida soʻnggi nuqtani qoʻydi.Tarix oʻzi haqida eslatmoqda
2007-yilning boshida AQSh kongressining ikkala palatasiga sovuq urushda qatnashganlik uchun ( Cold War Service Medal) yangi harbiy mukofotni tadqiq etish toʻgʻrisida qonun taklif etildi, bu qonun Hillary Clinton boshchiligidagi demokratik partiyalik bir guruh senator va kongressmenlar tomonidan qoʻllab quvvatlandi. Medal bilan 1945-yil 2 sentabridan 1991-yil 26 dekabrigacha AQShning harbiy kuchlarida yoki davlat uyushmalarida ishlagan barchani taqdirlash koʻzlandi.
|